Τα κινητά τηλέφωνα, η τηλεόραση, οι υπολογιστές, οι κονσόλες βίντεο παιχνιδιού και οι ψηφιακές ταμπλέτες αποτελούν πλέον αναπόσπαστα κομμάτια της καθημερινής ζωής μας. Το φαινόμενο αυτό αποτελεί σήμερα ένα σοβαρό ζήτημα επιστημονικής αντιπαράθεσης.
Μήπως η έκθεση σε τόσες οθόνες καταστρέφει τον εγκέφαλο μας;
Τι συνέπειες θα έχει αυτό στην ιστορία της ανθρωπότητος ;
Πρώτα ήρθαν οι τηλεοράσεις και οι υπολογιστές και τώρα έχουμε τα κινητά και τα τάμπλετ. Οι οθόνες έχουν κατακλύσει τις ζωές μας εδώ και μια δεκαετία με αποτέλεσμα το 1/3 της ημέρας μας αφιερώνεται στο διαδίκτυο, τα βιντεογκέιμς και τα μέσα δικτύωσης. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας ξοδεύουν κατά μέσον όρο 4 με 6 ώρες μπροστά στην οθόνη. Σχεδόν σε όλο τον κόσμο τα παιδιά περνούν με αυτές πολύ περισσότερο χρόνο από τον ενδεικνυόμενο και οι ανησυχητικές σχετικές μελέτες διαρκώς πολλαπλασιάζονται.
Παρατηρείται σε πειράματα που γίνονται, τεράστιες αλλαγές στον εγκέφαλο και την συμπεριφορά των ποντικιών. Αυτό πρέπει να μας προβληματίζει γιατί οι νευρώνες μας ενδέχεται να κινδυνεύουν.
Οι έφηβοι εθίζονται και οι δομικές αλλαγές που εντοπίζονται στον εγκέφαλο των ανθρώπων με εθισμό στα βιντεογκέιμς είναι όμοιες με αυτές ενός ναρκομανή.
Μήπως η γενιά της οθόνης ζει ανθυγιεινά;
Υπάρχουν πολλά ερωτήματα για το αν πειράζουν οι οθόνες, για το πόση ώρα είναι εντάξει, πόση ώρα είναι υπερβολική για τα παιδιά μας. Πως θα καλλιεργήσουμε υγιής ψηφιακές συνήθειες;
Τι μας λένε τα επιστημονικά δεδομένα; Εργαστήρια από όλο τον κόσμο μελετούν τις επιπτώσεις που έχουν οι ψηφιακές συσκευές στην συμπεριφορά του εγκεφάλου και την υγεία αλλά αυτός ο τομέας ερευνών είναι ακόμη πολύ νέος.
Οι συσκευές μπήκαν στην αγορά πρωτού εξεταστούν επιστημονικά, ενώ θα ήταν προτιμότερο να είχαν μελετηθεί πρώτα για να κριθεί η ασφάλεια τους. Τον κώδωνα του κινδύνου έκρουσαν πρώτοι οι ψυχολόγοι, οι ψυχίατροι και παιδίατροι μετά από συνεδρίες με παιδιά.
Έχει πολλαπλασιαστεί η χρήση των οθονών και έχουν αρχίσει να φαίνονται τα προβλήματα που προκαλούν στην ζωή των παιδιών. Όλα αυτά τα παιδιά έχουν πρόβλημα με την επικοινωνία και με την συμπεριφορά τους, κι ενώ πάντα υπήρχαν τέτοια παιδιά παρατηρείται πλέον ότι έχει αυξηθεί ο αριθμός των παιδιών που δεν έχουν αίσθηση του ορίου, που απογοητεύονται εύκολα, που έχουν εκρήξεις θυμού και προβλήματα στην επικοινωνία. Οι οθόνες έχουν αντικαταστήσει την επικοινωνία με τους γονείς και με το περίγυρό τους. Στα σχολεία παρατηρείται αύξηση σε παιδιά με συναισθηματικές και γλωσσικές διαταραχές, εκ των οποίων πολλές από αυτές αποδίδονται στην υπέρμετρη έκθεση σε οθόνες και πολλές επιδημιολογικές μελέτες επιβεβαιώνουν τις απόψεις αυτές. Μια άλλη επίπτωση είναι ότι διαταράσσεται ο ύπνος, η συγκέντρωση, το βάρος αλλά και η μάθηση. Αυτό το οποίο παρατηρείται επίσης, είναι ότι ολοένα και μικρότερες ηλικίες δελεάζονται με την χρήση των οθονών. Τη δεκαετία του ’70 τα περισσότερα παιδιά άρχισαν να βλέπουν τηλεόραση στα 4 τους χρόνια, σήμερα παρακολουθούν οθόνες από 4 μηνών.
Το 1/3 των παιδιών κάτω των 2 ετών εκτίθεται σε οθόνες πάνω από 90’ την ημέρα φτάνοντας αργότερα τις 3 ή και τις 6 ώρες.
Έρευνες έδειξαν ότι όσο περισσότερη τηλεόραση έβλεπαν πριν τα 3 χρόνια τους τόσο περισσότερες ήταν και οι πιθανότητες τους να αναπτύξουν προβλήματα συγκέντρωσης στο σχολείο.
Πιστεύεται πως η ταχύτητα των προγραμμάτων ευθύνεται για τα προβλήματα στον εγκέφαλο των παιδιών. Η θεωρία ήταν ότι η παρατεταμένη έκθεση σε τόσο γρήγορα εναλλασσόμενο περιεχόμενο συνηθίζει τον εγκέφαλο σε αυτό το ρυθμό ερεθισμάτων οδηγώντας σε μειωμένη προσοχή στην πορεία της ζωής τους. Ένας νεαρός εγκέφαλος που εκτίθεται συστηματικά σε πολλές εικόνες και ήχους ίσως αντιμετωπίσει μακροπρόθεσμα δυσκολίες συγκέντρωσης σε ασχολίες που απαιτούν χρόνο όπως το διάβασμα και το γράψιμο.
Αυτό που παρατηρούμε σε ανθρώπινες μελέτες είναι ότι η έκθεση σε νεαρή ηλικία σε γρήγορα προγράμματα μειώνει την προσοχή και αυξάνει την παρορμητικότητα.
Στις έρευνες έχει εντοπισθεί ότι τα έντονα ερεθίσματα φωτός τα οποία δεν μπορεί να ερμηνεύσει ένα βρέφος καλλιεργούν μέσα του ένα έντονο αίσθημα ανασφάλειας, κατακλύζουν το παιδί με άγχος, φόβο και αποσταθεροποίηση. Αργότερα το παιδί θα λαχταρά διαρκώς παρόμοια ερεθίσματα για να τιθασεύσει, χωρίς όμως να το καταφέρει ποτέ. Η τηλεόραση δεν είναι πλέον η μοναδική συσκευή που προκαλεί τέτοιες ανησυχίες. Τα κινητά τηλέφωνα και τα ταμπλετ έχουν κατακλύσει τις ζωές μας. Μπαίνουν ανάμεσα στις πιο βασικές μας σχέσεις και σήμερα πλέον έχουμε διαπιστώσει ότι οι οθόνες βλάπτουν τις σχέσεις γονέων και παιδιών. Στην αρχή γινόταν λόγος για τις τηλεοράσεις που έμεναν συνεχώς ανοιχτές εκθέτοντας τα μικρά παιδιά σε ακατάλληλες για αυτά εκπομπές διαβρώνοντας την σχέση μεταξύ παιδιού και γονέα. Σήμερα το πρόβλημα έχει να κάνει με την χρήση των κινητών τηλεφώνων και πόσο μπορεί αυτή η συσκευή που κρατάμε πάντα δίπλα μας και μας κλέβει την προσοχή να βλάψει την επικοινωνία μας με τα αγαπημένα μας πρόσωπα.
Στη Σουηδία το εργαστήρι παιδιών και βρεφών προσπαθεί να δώσει απάντηση γι’ αυτό συλλέγουν ακριβή στοιχεία για τις ψηφιακές τους συνήθειες και την επίδραση που έχουν αυτές στην γνωστική ανάπτυξη των παιδιών. Οι μελέτες έδειξαν ότι όσο νωρίτερα έρθουν τα κινητά στη ζωή τους τόσο πιο πολύ αργούν να μιλήσουν, όπως επίσης η ομιλία τους επιβραδύνεται και από την συνεχή χρήση του κινητού από τους γονείς. Εκτός από τα στοιχεία που δίνουν οι γονείς, το πανεπιστήμιο θα συλλέξει την πρώτη φορά στοιχεία για το ψηφιακό τους περιβάλλον τοποθετώντας μικρόφωνα στα ρούχα των μωρών για να υπάρχει η πρόσβαση στους ήχους του σπιτιού για να μετρηθεί ο αριθμός των λέξεων που εκφέρουν οι γονείς και τα μωρά και πόσες φορές επικοινωνούν μεταξύ τους στη διάρκεια της ημέρας. Ανάλογα τον αριθμό των λέξεων που ακούν τα βρέφη αναπτύσσουν την ομιλία τους.
Οι επιστήμονες εντόπισαν, όμως, άλλο ένα επιβαρυντικό στοιχείο. Ο εγκέφαλος των παιδιών κάτω των δύο ετών δεν μπορεί να αντιληφθεί τι συμβαίνει στην οθόνη. Πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν πόσο δύσκολο είναι για τα παιδιά να μεταβούν από τον δισδιάστατο στον τρισδιάστατο κόσμο. Δυσκολεύονται να επεξεργαστούν τις πληροφορίες αυτές και να καταλάβουν ότι όσα βλέπουν υπάρχουν και στον αληθινό κόσμο. Η δυσκολία που αντιμετωπίζουν τα βρέφη με τις οθόνες αποκαλύφθηκε μέσα από πειράματα στο πανεπιστήμιο του Τένεσι.
Υπολογίζεται ότι μαθαίνουν 50% λιγότερο από μια οθόνη από ότι μέσα από μια διαζώσης επικοινωνία και αυτή η διαφορά ονομάστηκε ‘’το έλλειμμα της μεταφοράς’’.
Πριν τα δύο έτη τα παιδιά δεν μπορούν να μεταφέρουν στην πραγματική ζωή αυτά που βλέπουν στην οθόνη και οι έρευνες δείχνουν το νευρολογικό αίτιο της δυσκολίας αυτής.
Παρατηρήθηκε ότι η δραστηριότητα του εγκεφάλου με την επικοινωνία μέσω μιας οθόνης δεν ερεθίζει το ίδιο όσο μια διά ζώσης επικοινωνία το κέντρο του εγκεφάλου που αφορά στην μάθηση. Ο πρόσθιος βρεγματικός φλοιός ενεργοποιείται περισσότερο όταν ένα μωρό μαθαίνει από μια ζωντανή επικοινωνία από ότι μέσα από ένα video.
Γιατί ο εγκέφαλος αντιδρά αλλιώς στις ψηφιακές πληροφορίες ;
Έχει βρεθεί ότι όταν ένας γονιός καθοδηγεί το παιδί του πως να συνδέσει λέξεις με τα όσα βλέπει στην οθόνη, το έλλειμμα μάθησης ελαττώνεται.
Η τηλεοπτική δράση παραμένει λιγότερο ερεθιστική από την ζωντανή για τους νεαρούς εγκεφάλους, συνεπώς η ώρα που περνάνε τα μικρά παιδιά μπροστά σε μια οθόνη είναι ουσιαστικά χαμένος χρόνος. Ένα παιδί κάτω των τριών ετών δεν είναι ξύπνιο για πολλή ώρα, ο χρόνος αυτός θα έπρεπε να αξιοποιείται για να αναπτύσσει γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες. Πρέπει να αποφεύγουμε τις οθόνες στα παιδιά κάτω των τριών ετών όπως αποφεύγουμε να βάζουμε μπριζόλα στα μπιμπερό, όπως το στομάχι του μωρού δεν μπορεί να χωνέψει στερεά έτσι και το μυαλό του δεν μπορεί να επεξεργαστεί τις οθόνες. Απαγορεύονται οι οθόνες μέχρι την ηλικία των τριών ετών και αυτό προτείνουν οι περισσότερες επιστημονικές και ιατρικές ακαδημίες παγκοσμίως. Μέχρι τα έξι προτείνετε το όριο της 1 ώρας ανά ημέρα κατά προτίμηση συνοδεία του γονιού. Η ώρα του φαγητού και του ύπνου δεν πρέπει να περιλαμβάνει οθόνη.
Τι συμβαίνει όμως αργότερα στα 6, στα 10 ή στα 15;
Με την ηλικία, το ψηφιακό περιβάλλον γίνεται πιο περίπλοκο, με κινούμενα σχέδια, video games, κινητά τηλέφωνα.
Τι προφυλάξεις χρειάζονται για τα μεγάλα παιδιά; Στην Αμερική τα παιδιά κάτω των 12 ετών περνούν 4 ώρες και 40’ / ημέρα μπροστά στην οθόνη. Μετά τα 13 έτη ο μέσος όρος φτάνει τις 6 ώρες και 40’. Κυρίως παρακολουθούν βίντεο αλλά περνούν χρόνο και στα μέσα δικτύωσης, σε video games και το διαδίκτυο. Σε μία σχολική χρονιά ένας έφηβος περνά περισσότερο χρόνο με οθόνες παρά με τους καθηγητές του.
Είναι όλα αυτά κατάλληλα για την εφηβεία μια κρίσιμη περίοδο για την εγκεφαλική ανάπτυξη;
Σε μια μελέτη που πήραν μέρος 12.000 παιδιά, την μεγαλύτερη που έχει γίνει ποτέ, έδωσαν στοιχεία για το πόσο χρονικό διάστημα και πως χρησιμοποιούν τα ηλεκτρονικά μέσα. Στην δεύτερη δεκαετία της ζωής του ανθρώπου παρατηρούνται μεγάλες αλλαγές στον εγκέφαλο. Ο εγκέφαλος συνεχίζει να ωριμάζει εκείνη την περίοδο και μεταμορφώνεται από εγκέφαλος ενός παιδιού σε εγκέφαλο ενός ενήλικα. Όσο ο εγκέφαλος αναπτύσσεται, οι νευρώνες μετακινούνται και βλέπουμε πολλές αλλαγές ειδικά στην προσωπικότητά μας στον έλεγχο των παρορμήσεων, την λήψη αποφάσεων και την συναισθηματική ρύθμιση.
Όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά σε αυτή την περίοδο. Αν το παιδί παρουσιάζει εκρήξεις θυμού, κρίσεις άγχους, μειωμένες σχολικές επιδόσεις ή απομόνωση τότε πρέπει να ανησυχήσουμε. Κάτι άλλο που ανησυχεί τους γονείς και εξετάζουν οι επιστήμονες είναι ο εθισμός των παιδιών για τις οθόνες. Τι είναι αυτό που τις καθιστά τόσο ελκυστικές και τα παιδιά νιώθουν υπνωτισμένα με αυτές; Στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας εξετάζουν το πως αντιλαμβάνεται ο εγκέφαλος τα κοινωνικά δίκτυα. Πιστεύει ότι οι εφαρμογές αυτές είναι έτσι φτιαγμένες ώστε να μονοπωλούν το χρόνο και την προσοχή των χρηστών καθημερινά. Όταν ανταμειβόμαστε δεκάδες φορές από τις διαπροσωπικές μας επαφές το ίδιο συμβαίνει αλλά σε πολλαπλάσιο βαθμό και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γιατί εκεί έχουμε χιλιάδες φίλους που επικοινωνούν μαζί μας και μας επιβραβεύουν με like, σχόλια και αναδημοσιεύσεις των αναρτήσεων μας κι έτσι νιώθουμε καλά. Χάρη σε εγκεφαλογραφήματα έχει εντοπιστεί ο μηχανισμός με τον οποίο τα μέσα δικτύωσης μονοπωλούν τους νευρώνες μας. Αυτή όπως και κάθε άλλη εθιστική συμπεριφορά έχει να κάνει με το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου το οποίο είναι μία μικρή περιοχή στο κέντρο του εγκεφάλου που ελέγχει το αίσθημα της ευχαρίστησης. Ενεργοποιείται όταν τρώμε, όταν κάνουμε έρωτα και όταν παίρνουμε ναρκωτικά. Η μελέτη μας έδειξε ότι ενεργοποιείται όταν μπαίνουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και βλέπουμε like και ο εγκέφαλός μας έτσι αποζητά ακόμη περισσότερα και με τον χρόνο γίνεται υπερευαίσθητος αντιδρώντας αυτόματα σε οτιδήποτε έχει να κάνει με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Δυστυχώς δεν μπορεί να ελέγξει αυτή τη συμπεριφορά επειδή είναι πολύ γρήγορη.
Ο εγκέφαλος ζητάει να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του και δεν προλαβαίνεις καν να σκεφτείς ή να το σταματήσεις. Τα μέσα δικτύωσης επηρεάζουν το σύστημα ανταμοιβής για να μονοπωλήσουν όλη μας την προσοχή και το φαινόμενο αυτό είναι πιο καταστροφικό από ότι φαίνεται. Τα likes εμφανίζονται ανά πάσα στιγμή προσφέροντας στον εγκέφαλο μας αναπάντεχες ανταμοιβές.
Όπως έδειξε ο καθηγητής Σκίνερ με το διάσημο πείραμα του έτσι ενεργοποιείται μια ψυχαναγκαστική συμπεριφορά. Έδειξε ότι αν εκθέσουμε περιστέρια σε ένα πρόγραμμα αμοιβών δίνοντας τους φαγητό όποτε χτυπούν το ράμφος τους με προκαθορισμένο τρόπο συνεχίζουν αυτή τη συμπεριφορά αλλά δεν τρελαίνονται.
Αντιθέτως, όταν τα εκθέτουμε σε μεταβαλλόμενο πρόγραμμα δίνοντας τους φαγητό άλλοτε στα 5 και άλλοτε στα 20 τσιμπήματα τα περιστέρια τρελαίνονται ζητώντας την ανταμοιβή τους πολύ πιο συχνά και τσιμπούν παραπάνω ακόμη και μετά το τέλος της ανταμοιβής. Οι τυχαίες ανταμοιβές είναι σύνηθες φαινόμενο στο ζωικό βασίλειο ,συναντάται σε ποντίκια, μαϊμούδες και ιδιαίτερα στους ανθρώπους. Η βιομηχανία βίντεο παιχνιδιών βασίζεται εδώ και καιρό σε αυτή την ψυχολογική αδυναμία. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ανακυκλώνουν την ίδια συνταγή για να κερδίσουν το χρόνο και την προσοχή μας. Μήπως έχουμε γίνει τα περιστέρια του internet άθελά μας; Μήπως ο κόσμος είναι ένα τεράστιο κουτί του καθηγητή Σκίνερ όπου ψάχνουμε την ανταμοιβή στο αχανές πεδίο του διαδικτύου; Το πείραμα με τα περιστέρια μπορεί να μοιάζει χαριτωμένο αλλά το πρόβλημα που αναδεικνύει είναι πολύ σοβαρό. Η στρατηγική της ψηφιακής βιομηχανίας για να κλέψει την προσοχή μας είναι πλήρως αποτελεσματική. Πιάνουμε το κινητό μας γύρω στις 200 φορές την ημέρα.
Για τους χρήστες βιντεοπαιχνιδιών το φαινόμενο έχει ακόμα το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Για μερικούς τα παιχνίδια είναι σαν τα ναρκωτικά, είναι ένα ιατρικό πρόβλημα αναγνωρισμένο από τον Ιούνιο του 2018.
Ο εθισμός στα βιντεοπαιχνίδια έχει χαρακτηριστεί από τον ΠΟΥ ως ασθένεια όμοια με τον εθισμό στην κοκαΐνη και τα τυχερά παιχνίδια. Πρόκειται για μια κοινή απόφαση των ειδικών παγκοσμίως. Κάποιος που παίζει παιχνίδια μια φορά στο τόσο δεν υποφέρει από αυτή την διαταραχή.
Πολλά μέρη του κόσμου ζητούν κάποια θεραπεία για την ασθένεια. Ο ΠΟΥ ορίζει ότι η διάγνωση αφορά τους ανθρώπους των οποίων η πνευματική ή η επαγγελματική ζωή πλήττεται λόγω των παιχνιδιών επί τουλάχιστον 12 μήνες. Ιδρύονται κέντρα απεξάρτησης για αυτή την νέα μορφή εθισμού. Η Κίνα τα έχει ανακηρύξει πρόβλημα δημόσιας υγείας γιατί οι εθισμένοι παίκτες κυμαίνονται από το 3,5% έως 5% του συνόλου. Στην Ευρώπη είναι το 2,5% των παικτών που καταλήγουν εξαρτημένοι. Η στατιστική αυτή ποικιλία αντικατοπτρίζει τις πολιτισμικές διαφορές μεταξύ των δύο περιοχών. Στην Κίνα υπάρχουν πολλά κέντρα αποκατάστασης στα οποία διδάσκονται ο διαλογισμός, η ενδοσκόπηση και η πειθαρχία. Αντίθετα στις ΗΠΑ στα αντίστοιχα κέντρα, τους εθισμένους τους φέρνουν σε επαφή με δραστηριότητες στην ύπαιθρο. Οι γονείς των εθισμένων παιδιών τα θέλουν να δουλεύουν σκληρά για να τους κάνουν περήφανους λόγω των υψηλών προσδοκιών που οι ίδιοι έχουν για τις ακαδημαϊκές τους επιδόσεις. Τα παιδιά νιώθουν τεράστια πίεση, επομένως καταφεύγουν στα βίντεο παιχνίδια και το ίντερνετ για να εκτονωθούν. Η πίεση προκαλεί ένταση ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά. Τα παιδιά είναι στην άρνηση σε ότι τους λένε οι γονείς τους, με αυτή τη νοοτροπία των γονιών όμως ένα παιδί μπορεί να χάσει κοινωνικές δεξιότητες αν είναι συνέχεια στο internet. Οι ανήλικοι μπορούν να παίζουν μέχρι μιάμιση ώρα την ημέρα που είναι επιστημονικώς και ιατρικώς αποδεκτό. Ότι οι απαγορεύσεις και η πειθαρχία δεν θα λύσουν το πρόβλημα είναι βέβαιο καθώς πίσω από την εξάρτηση στα βιντεοπαιχνίδια κρύβεται πολλές φορές κάτι άλλο σοβαρό. Σήμερα λέγεται ότι για να θεραπευτεί ο εθισμός πρέπει να επικεντρωθούμε όχι μόνο στην συμπεριφορά αλλά και τα αίτια της. Μπορεί πίσω από τον εθισμό να κρύβεται απλά ένα ευαίσθητο παιδί που βρίσκει καταφύγιο στα βιντεοπαιχνίδια για να εκτονώσει την πίεση που δεν μπορεί να διαχειριστεί.
Τα πιο επικίνδυνα βιντεοπαιχνίδια είναι αυτά που ο παίκτης καλείται να σκοτώσει πολλούς εχθρούς.
Οι οθόνες και το διαδίκτυο δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά, όμως, εξαρτάται από το ποιος θα τα χρησιμοποιεί, για πόση ώρα και κυρίως με ποιον τρόπο. Σύμφωνα με τους ειδικούς, σε μεγάλη δόση οι οθόνες μπορούν να καθυστερήσουν την εξέλιξη των παιδιών γι’αυτό απαγορεύονται οι οθόνες πριν την ηλικία των τριών ετών, ούτε για να δουν παιδικά προγράμματα !!!!!
Μετά τα τρία ενδείκνυται η χρήση μόνο με συνοδεία γονιών. Οι εθιστικές δυνάμεις των οθονών καθιστούν έναν ήδη ευαίσθητο έφηβο ακόμη πιο ευάλωτο και επίσης επιδεινώνουν ήδη υπάρχοντα προβλήματα. Με την πρωταγωνιστική θέση που έχουν οι οθόνες στη ζωή μας συστήνεται το μέτρο στην χρήση τους.
Η εξάπλωση του δικτύου 5G είναι σίγουρο ότι θα εντείνει την δίψα του κόσμου για καθετί ψηφιακό.